Pauluskerk met pastorie

Inleiding

De rooms-katholieke Pauluskerk met aangebouwde pastorie is gebouwd in opdracht van de Paulusparochie naar een ontwerp van de Apeldoornse architect Jan G.A. van Dongen jr. in de periode 1948-1949 in een Byzantijns traditionele stijl. De pastorie en verbindingsgang stammen uit 1949. De kerk is gelegen midden in het groen op de hoek van de Weerdingerstraat en Meerstraat, in de as van de Meerdwarsweg. De kerk heeft de vorm van een Latijnse basiliek. Deze grijpt terug op de traditionele vorm van de vroegchristelijke basiliek. Hoewel kerkelijke stromingen na de Tweede Wereldoorlog veel hebben geëxperimenteerd met nieuwe architectonische vormen, kwam de vernieuwing in de architectuur voor de rooms-katholieke kerk pas in de jaren zestig van de 20e eeuw, met de kerkelijke modernisering van na het Tweede Vaticaans Concilie van 1962-1965. De rooms-katholieke kerk bleef tot die tijd in de vroeg-naoorlogse periode kiezen voor een herkenbare en traditionele architectuuruiting.
Bij de vormgeving overheerst de strakke toon, maar met toepassing van ornamentiek van eenvoudige allure. De afbeelding van Sint Paulus, de schutspatroon, in het tympaan boven de entree is gemaakt door de kunstschilder Jos ten Horn uit Utrecht. Het hoofdaltaar is ontworpen en vervaardigd door Steph. Uytterwaal, de smeedijzeren kandelaars door de Utrechtse kunstsmid De Groot en het doophekje door smid Kobessen uit Apeldoorn. Het was de bedoeling aan de zuidzijde van de kerk een vrijstaande klokkentoren te bouwen, deze is echter nooit gerealiseerd.
De architect Jan van Dongen jr. (1896-1973) rond in 1923 zijn studie Bouwkunde in Amsterdam af en gaat naar Apeldoorn waar hij zijn carrière start met de eerste pilaarloze kerk (S.S. Fabianus &
Sebastianuskerk) in Nederland. Hij is overtuigd katholiek en vanaf 1925 lid van de Algemeene Katholieke Kunstenaars Vereeniging, een organisatie van katholieke kunstenaars die kunst en de beoefening daarvan in overeenstemming willen brengen met hun geloof. Hij wordt gekozen tot ondervoorzitter van de vakgroep Bouwkunst, tot na de Tweede Wereldoorlog de meest actieve vakgroep van de vereniging. De Delftse School wordt er als een belangrijke stroming gezien. In Van Dongen zijn eerste ontwerpen voor kerken toont hij een opvallende vooruitstrevendheid. Hij evolueert echter in zijn werk naar het traditionalisme, ook te zien in het ontwerp voor de Pauluskerk. Hij bouwt veel rooms-katholieke kerken, maar ook scholen en gestichten. Met name zijn laatste kerken hebben een moderne stijl, geïnspireerd door het functionalisme.
In het kerkdorp Emmen waren tot 1930 nauwelijks katholieken, in 1940 groeide het aantal al boven de honderd en na de Tweede Wereldoorlog steeg het aantal katholieken fors. De Pauluskerk werd opgericht, de eerste katholieke kerk na de hervorming in Emmen. De stichting van de kerk begon in het jaar 1940. De eerste contacten werden gelegd om tot een eigen parochie te komen. In 1942 werd een noodkapel aan de Dordsestraat in gebruik genomen en in 1945 vond de inwijding plaats van de tot noodkerk ingerichte Mariakapel aan de Heidelaan. In 1947 werd een stuk grond aangekocht, in 1948 vond de aanbesteding plaats en op 26 september van dat jaar werd de eerste steen gelegd. Op 26 mei 1949 vond de inwijding van de Pauluskerk plaats. De Paulusparochie is in 1995 gefuseerd met de Heilige Geestparochie en de Bernardusparochie onder de naam Titus Brandsmaparochie.
In de loop der tijd is de roedenverdeling uit de vensters van de pastorie verdwenen. De kerk is echter opvallend gaaf zowel qua in- als exterieur.

Omschrijving

Latijnse basiliek met aangebouwde pastorie. De basiliek, op T-vormige plattegrond, is opgebouwd uit een rechthoekig volume, door twee zuilenrijen verdeeld in drie beuken, waarvan het middenschip breder is dan de zijbeuken en hoger is opgetrokken. Een zadeldak dekt het middenschip, lessenaarsdaken de zijbeuken. Aan de westzijde een entreeportaal onder lessenaarsdak met aan de linkerzijde een achthoekige doopkapel onder tentdak. De oostzijde wordt afgesloten door een halfronde absis onder tentdak; dwarsschip onder zadeldak voor zijaltaren. De kerk is opgetrokken in geelgrijze handvormsteen (Engels formaat), op het dak gesmoorde blauwe romaanse pannen, een hoge gemetselde schoorsteen op het dakvlak aan de zuidzijde en op de nok een kruis.
De entree wordt gevormd door drie gemetselde boogpoorten gedragen door betonnen zuilen. De voorgevel wordt bekroond met een tympaan waarop afgebeeld Sint Paulus, de schutspatroon, gecreëerd tussen de tekst: Ik predik Christus en Dien gekruisigd (1 Kor. II, 2).
De gevels worden geleed door halfronde staande vensters met roedenverdeling waarin gekleurd glas-in-lood met betonnen omlijsting; decoratief gemetseld fries.
In het interieur zijn de volgende onderdelen van belang: de wanden van geelgrijs genuanceerde handvormsteen, de vloer van geelbruine grestegels, de gemetselde zuilenrijen (scheiden de processiegangen van de zitplaatsen) met ingemetselde kunstwerken, de houten kapconstructie, het hoofdaltaar, de smeedijzeren kandelaars, het doophekje, de gewelfde doopkapel.
De pastorie op rechthoekige plattegrond is opgetrokken in een gesinterde baksteen en wordt gedekt door een zadeldak waarop gesmoorde blauwe Romaanse pannen; twee gemetselde nokschoorstenen; gemetseld fries. De pastorie is door middel van een bouwlaag hoge verbindingsgang onder zadeldak verbonden met de kerk. De gevels worden geleed door enkele en samengestelde staande vensters onder gemetselde strek (roedenverdeling verdwenen). In de topgevel een sieranker. Aan de noordzijde en lage uitbouw onder zadeldak.

Waardering

Rooms-katholieke Pauluskerk van de Titus Brandsmaparochie, een basiliek met aangebouwde pastorie, gelegen aan de Meerstraat 2 in Emmen, gebouwd in de periode 1948-1949 door architect Jan G.A. van Dongen (Apeldoorn), van belang voor de provincie Drenthe vanwege de:

• cultuurhistorische waarde, als zijnde een uiterst vroeg voorbeeld van een naoorlogse rooms-katholieke kerk in Drenthe, en de eerste in Emmen na de hervorming
• architectuurhistorische waarde, zich uitend in de esthetische kwaliteiten van het ontwerp en van de aan de kerk gerelateerde kunstwerken; als traditioneel voorbeeld van het oeuvre van de architect als voor de naoorlogse katholieke kerkenbouw in Drenthe; vanwege het typologische karakter van een Latijnse basiliek
• stedenbouwkundige waarde van het object en vanwege de ruimtelijke relatie die het aangaat met de omgeving
• uitzonderlijke gaafheid van het ontwerp qua in- en exterieur
• uniciteitswaarde als enige Latijnse basiliek in Drenthe