Airey-woningen Jeruzalembuurt

Inleiding

Airey-woningen (systeembouw) met schuurtjes gebouwd in 1949 in opdracht van de Meppeler Woningstichting naar een ontwerp van de architecten H.T. Zwiers en J.F. Berghoef. Vanwege de witte huizen kreeg de wijk de bijnaam Jeruzalem. De buurt bestaat uit strokenbouw, variërend in lengte van 4 tot en met 14 eengezinswoningen. Aan de voorzijde van de woningen een klein tuintje, aan de achterzijde een langgerekte tuin waarin een geschakeld schuurtje. Aan de voorzijde van de tuintjes de openbare weg bestaande uit een voetpad met deels boombeplanting en een beklinkerde straat. De woningen aan de Woldkade zijn aan het water gelegen. De woningen bestaan uit twee typen. Type A is gelegen aan de WoIdkade en de M.A. de Ruyterstraat, type B aan de Karel Doormanstraat, Witte de Withstraat, Trompstraat en de Evertsenstraat.

In de jaren na de oorlog werd door de hoge woningnood in een hoog tempo begonnen met de wederopbouw van Nederland. In deze periode werd er een aantal stedenbouwkundige en volkshuisvestelijke experimenten verwezenlijkt. Om het tekort aan woningen te kunnen realiseren, zou de arbeidsproductie en het bouwtempo drastisch omhoog moeten. Hindernissen hierbij waren een gebrek aan arbeiders, grondstoffen en energie. De productie steeg, maar niet voldoende. Omdat deze achterbleef, moest worden gezocht naar andere bouwmethodes. Om de woningnood snel en betaalbaar op te lossen kwam systeembouw onder de aandacht en werden diverse systeembouwmethodes ontwikkeld. Dominante typen waren onder andere de Maycrete woning, het Nemavo-systeem en meerdere typen uit Oostenrijk. Arbeidsbesparende machines konden worden gebruikt, arbeid kon worden verplaatst naar de fabriek. Zoveel mogelijk werd gekozen voor lokale productie, eventueel met in het buitenland gekochte bouwmaterialen.
J.F. Berghoef (1903-1994) begon in 1921 zijn studie aan de Technische Hogeschool te Delft, waarna hij zich als architect vestigde in Aalsmeer. In 1940 werd hij lid van de Bond Nederlandse Architecten (BNA).
Op initiatief van Van Tijen werd in samenwerking met enkele leden van de BNA, Merkelbach en Van Embden en Berghoef, illegaal de Studiekring voor de Woningbouw opgericht. De hier verrichte studies zouden na de oorlog de Nederlandse architectuur op weg helpen ten aanzien van de volkswoningbouw. In 1946 behaalde Berghoef zijn ingenieursdiploma en in 1947 volgde hij Granpré Molière op als hoogleraar in de architectonische vormleer aan de Technische Universiteit Delft. In de wederopbouwperiode was hij op twee fronten actief: zowel in herstel van wat was vernield als in het bouwen van nieuwe woningen. Berghoef heeft lange tijd praktijk met onderwijs gecombineerd. Hij heeft samengewerkt met onder andere Van Emden, Vegter, Zwiers en Klarenbeek. Berghoef is beïnvloed door Granpré Molière en zijn humanistische aspecten. Zijn oeuvre bevat ongeveer 830 werken die vrijwel allemaal zijn gebouwd. Hij heeft steeds geprobeerd vanuit de traditie tot ontwerpoplossingen te komen. Ook in de systeembouw gebruikt hij dit uitgangspunt om tot een goede woning te komen. Uiteindelijk heeft hij een in de traditie gewortelde moderne monumentale taal ontwikkeld. Eind 1970 verhuisde hij naar Middelburg waar hij tot 1985 werkzaam was als architect en adviseur.
Ook Berghoef begaf zich op het pad van de systeembouw. Hij stelde zich op het zelfde standpunt als de overheid, namelijk dat vanwege het grote tekort aan geschoolde bouwvakkers en ambachtslieden naar nieuwe bouwmethodes moest worden gezocht om snel de woningvoorraad op peil te brengen. Later heeft hij zich afgekeerd van de woonwijken die hij met systeembouw maakte omdat hij vond dat er geen beschutting en geborgenheid was. Het bouwsysteem waarmee Berghoef bouwde is het Nemavo-Airey-systeem (N.-A) dat werd ontwikkeld door het Engelse prefab Montage-systeem Airey (1947-1964). De bewerking en omwerking van het Airey-systeem gebeurde in jarenlange samenwerking van de directeur van de Nederlandse Maatschappij voor Volkshuisvesting (Nemavo), de heer
M. van Saane, met Berghoef, prof. ir. H.T. Zwiers en een grote schare technici van de Nemavo, De Vries Robbé en Betondak Arkel. Geleidelijk werd het N.-A. systeem, dat eerst uitsluitend voor ééngezinswoningen was bestemd, ontwikkeld tot een montagebouwsysteem voor etagewoningen en zelfs woontorens. De architecten Berghoef, Zwiers en Klarenbeek ontwierpen bijna alle Aireycomplexen in Nederland.
Met name de gevel van het systeem kent een innovatieve aanpak waarin architectuur en bouwtechniek samenvallen. Voor de bouw van N.-A woningen werden veel betonnen elementen gebruikt. De woningen zijn opgetrokken uit gewapend geprefabriceerde betonnen stijlen waartegen aan de buitenzijde gewapend betonnen panelen zijn bevestigd. Aan de binnenzijde van de stijlen bevinden zich houtwolcementplaten en een klamplaag van drijfsteen. De vloeren bestaan uit stalen tralieliggers, met daar bovenop houten vloerdelen. Het dak bestaat vaak uit (traditionele) houten sporen met daarop dakbedekking. Op deze manier ontstond er een besparing op materialen en geschoold arbeiders.
De Airey-woningen in de Jeruzalem-buurt maakten deel uit van het uitbreidingsplan in onderdelen dat Roosenburg voor Meppel had ontworpen. In 1946 werd begonnen met bestemmingsplan Rechteren, gereed in 1949. Het oorspronkelijke plan voor dit gebied stamde uit 1943. Het plan werd later nog enkele keren gewijzigd. Deze woningen waren de eerste nieuwbouw in Meppel na de oorlog. Van de wijk zijn de woningen aan de Ceintuurbaan inmiddels gesloopt en vervangen door nieuwbouw. De rest van de wijk (de Airey-woningen) staan er nog. De Airey-woningen in Emmen zijn inmiddels gesloopt en de Airey-woningen in Hoogeveen zijn bekleed met baksteen. Andere exemplaren in Drenthe zijn niet bekend.
In 1984 zijn de Airey-woningen gerenoveerd, de plattegronden zijn gewijzigd en de vensters vervangen door kunsstofkozijnen, waarbij de gevelopeningen zoveel mogelijk intact zijn gebleven; wel is de vierruits roedenverdeling verdwenen. In 2003 zijn de gevels deels in andere kleuren geschilderd.

Omschrijving

Rij eengezinswoningen van twee verdiepingen op rechthoekige plattegrond is opgetrokken uit gewapend betonnen stijlen waartegen gewapend betonnen panelen zijn bevestigd en wordt gedekt door een flauw hellend zadeldak met bitumineuze dakbekking, een mastgoot en smalle schoorstenen.
De gevels worden geleed door staande en liggende gevelopeningen met betonnen omlijsting (kunststofvensters niet-origineel).
De entrees bevinden zich in de voorgevel en bestaan uit een houten deur waarin glas en waarvoor een stoep.
Schuurtje op rechthoekige plattegrond is opgetrokken uit gewapend betonnen stijlen waartegen gewapend betonnen panelen zijn bevestigd en wordt gedekt door een lessenaarsdak. De entree bestaat uit een houten deur waarin glas is geplaatst.

Waardering

Airey-woningen – systeembouw – met schuurtjes, aan de Karel Doormanstraat 1-26,
Trompstraat 1-23 (oneven), Trompstraat 2-28 (even), Evertsenstraat 2-20 (even),
Witte de Withstraat 1-31 (oneven), Witte de Withstraat 4-10 (even), Woldkade 8-45,
M.A. de Ruyterstraat 50-56 (even), gelegen in de zogenaamde Jeruzalem-buurt in Meppel, gebouwd in 1949 naar een ontwerp van de architecten H.T. Zwiers en J.F. Berghoef (wijkplan strokenbouw D. Roosenburg) in opdracht van de Meppeler Woningstichting, van algemeen regionaal belang voor de provincie Drenthe vanwege de:

  • cultuurhistorische waarde gelet op het belang van de woningen als representatief voorbeeld van de ontwikkelingen in de vroeg-naoorlogse volkshuisvestelijke woningbouw in Drenthe; en als eerste nieuwbouw in Meppel na de Tweede Wereldoorlog
  • architectuurhistorische waarde gelet op het typologische belang van de woningen voor de systeembouw, in dit geval van het Nemavo-Airey systeem dat werd ontwikkeld uit het Engelse prefab montage-systeem Airey (1947-1964); vanwege het oeuvre van Berghoef en zijn aandeel voor de naoorlogse architectuurgeschiedenis
  • ensemblewaarde van de woningen en de kwaliteiten van de groenaanleg in relatie tot de situering van de woningblokken ten opzichte van elkaar; en als zijnde onderdeel van een grote stedenbouwkundig geheel van de voor die tijd innovatieve strokenbouw
  • structurele gaafheid
  • zeldzaamheid van (herkenbare) Aireywoningen in Drenthe